Sergio Ferrer / SINC
Algúns autores intentan aproveitar o potencial educativo do chamado novena arte para chegar a un maior número de lectores. Evolución, antropoloxía, física e matemáticas son algúns dos temas tratados polos cómics de divulgación científica.
É difícil adiviñar en que pensaba Neil Armstrong cando o 20 de xullo de 1969 se convertía no primeiro home en pisar a Lúa. Seguramente non pasaba pola súa cabeza que Tintín se lle adiantara 15 anos…sobre o papel, iso si… cando en 1954 Hergé publicou Aterraxe na Lúa. O historietista belga sempre se mostrou preocupado pola validez científica das súas historias, onde detallou desde un observatorio astronómico ata a construción dun reactor nuclear, e ata se atreveu a mencionar a existencia de auga na Lúa, algo que a NASA non descubriría ata 2009.
Non son poucos os autores interesados na ciencia como Hergé e que apostan polas viñetas á hora de divulgar. O exemplo máis próximo é o de Jordi Bayarri (Alboraia, 1972), autor da Colección Científicos, cuxo logotipo C2 recorda a certa fórmula de Einstein. Bayarri explícalle a SINC o potencial da banda deseñada de divulgación: “O cómic é un medio puramente visual apoiado por texto. Por iso é un medio excepcional para explicar calquera cousa, non só a nenos”. Na súa serie de cómics infantís, Bayarri narra a vida de científicos tan fundamentais como Darwin ou Galileo. Para que estes xenios puidesen chegar ao papel o debuxante decidiu utilizar o micromecenado ou crowfunding, que xa lle permitiu publicar Darwin, a evolución da teoría.
Con este sistema, a xente comprométese a comprar o libro, polo que pagará só se se chega a unha suma que permita a edición, tal e como ocorre actualmente con ‘Galileo, o mensaxeiro das estrelas’. Só se recibe as peticións suficientes, será publicado en maio. Tras el “sempre que se conte co apoio popular” chegará Newton despois do verán. E, o ano que vén, serán Marie Curie e Einstein os que protagonicen as viñetas de Bayarri.
“Tras publicar o cómic de Darwin para celebrar o seu bicentenario en 2009, vimos que aí había unha liña editorial por explotar. Desenvolvemos o proxecto da colección e intentamos atopar a alguén interesado en publicala, pero sen éxito”, comenta Bayarri. No primeiro exemplar da colección, o lector acompaña a Darwin na súa viaxe “xeográfica e persoal” que o transformará en naturalista e permitiralle desenvolver unha das teorías máis importantes da historia da ciencia. Precisamente, na Colección Científicos o rigor dos datos históricos vixíase con especial coidado. “Tayra Lanuza, doutora en historia da ciencia e investigadora posdoctoral do CSIC, encárgase de seleccionar aos protagonistas e de documentarse”, comenta Bayarri.
Desta forma conséguense plasmar anécdotas curiosas que dotan á historia de personalidade sen esquecer ao público obxectivo. “Ademais dos feitos máis coñecidos, buscamos aqueles que poidan ser máis simpáticos e fagan a lectura do cómic máis amena”, explica Bayarri.
Unha vinganza de fai 50.000 anos
Francia e Bélxica teñen unha das tradicións máis antigas e de maior calidade en canto a cómics – bande dessinée – se refire, e no caso da divulgación científica non ían ser unha excepción. Emmanuel Roudier (Francia, 1971), un apaixonado da arqueoloxía, é famoso polos seus cómics sobre evolución humana. “Descubrir a riqueza incrible da nosa prehistoria foi para min como unha revelación e provocoume unhas enormes gañas de compartir os coñecementos que estaba adquirindo”, conta Roudier a SINC. Roudier descubriu que existía unha gran diferenza entre o retrato que a ciencia construíu dos primeiros humanos e a visión anticuada e equivocada que ten o gran público. “Os meus cómics son un exercicio de comunicación científica, a un humilde nivel, para facer que evolucione a imaxe dos nosos antepasados entre o gran público”, sinala.
‘Neandertal’ é o único dos seus cómics traducido ao español. Cun espectacular debuxo, Roudier narra a viaxe de madurez e vinganza dun Homo neanderthalensis. A historia serve de escusa para plasmar no papel os costumes deste pobo, desde a caza ata a fabricación de armas, pasando polo enterramento dos defuntos. Deixando ao carón as licenzas creativas, o traballo de Roudier demostra un coñecemento extenso sobre os neandertais. El mesmo responde nun epílogo “con documentación científica na man” a algúns lectores asombrados porque os personaxes da historia falasen.
“Nos primeiros traballos utilicei traballos científicos, novelas, documentais e ata visitei algúns lugares prehistóricos”, explica Roudier. “Para Neandertal ademais contei coa axuda duns cantos investigadores que me resolveron dúbidas sobre técnicas e materiais”, engade. O rigor científico de Roudier percíbese desde o comezo do seu cómic, cunha ilustración a toda páxina que representa a talla dunha punta de lanza. “Todas as escenas de fabricación de armas realizáronse a partir de sesións de fotos con expertos”, afirma.
Bongos e lóxica
“Se este é o home máis listo do mundo, que Deus nos axude”, afirmaba a nai de Richard Feynman, un dos físicos máis brillantes do século XX, ao decatarse de que o seu fillo fora nomeado así pola revista Omni. O carácter de Feynman, non menos intelixente nin extravagante que Einstein, convérteo nun personaxe ideal para un cómic.
Feynman é o título da biografía en viñetas escrita por Jim Ottaviani que comeza cando nace no pequeno Richard o amor pola ciencia, e intenta contaxiar ao lector esta paixón da man dun físico ao que lle encantaban os bongos e as mulleres, e que ata chegou a participar no Proxecto Manhattan. “Vexo a combinación entre cómics e ciencia como algo obvio” declara Ottaviani a SINC. “Podes darte conta diso se abres calquera revista científica: están cheas de debuxos e gráficas”, engade, “palabras e debuxos xuntos poden comunicar calquera idea, non importa o complicada que sexa”.
O debuxo de Feynman, sinxelo para non estorbar a historia e describir a personalidade do físico, únese a unha historia cuidadosamente planeada, na que se alternan os divorcios, os descubrimentos científicos, as crises existenciais e as anécdotas. Neste caso redúcense as explicacións científicas “imposibles e innecesarias nun campo como a electrodinámica cuántica” á mínima potencia. Desta forma aquel que ignore quen é Feynman ao principio do cómic terá dúas cousas claras ao terminalo: que tanto o seu traballo como a súa personalidade foron moi interesantes. Esta é a intención do cómic, que inclúe unha longa lista de lecturas recomendadas “colocada estratéxicamente entre o último capítulo e o epílogo” para animar ao lector a saber máis sobre a súa vida e investigacións.
Aínda que Feynman sexa o único traballo de Ottaviani publicado en España ata a data, a súa traxectoria como divulgador científico é longa. A diferenza doutros autores que se documentan ou consultan a expertos, el é un científico interesado explicar ciencia utilizando viñetas. A súa última obra publicarase en inglés o próximo xuño, e contará a vida de tres primatólogas: Jane Goodall, Dianne Fossey e Biruté Galdikas.
Se explicar física con bocadillos é un reto, falar de matemáticas podería resultar unha tolemia. Logicomix cruza a fronteira entre a lóxica e a tolemia, entre as matemáticas e a filosofía, da man de Bertrand Russell e a súa procura dos fundamentos das matemáticas. Os gregos Apostolos Doxiadis e Christos H. Papadimitriou enfróntanse a esta valente tarefa nunha novela gráfica que leva o suxerente subtítulo dunha procura épica da verdade. Atrevéndose ata a romper a cuarta parede, os autores repasan a historia moderna da lóxica, a nai da computación. “Queriamos contar unha historia fascinante, e para apreciala o lector necesitaba entender un par de cousas sobre matemáticas, lóxica e historia do século XX” detalla a SINC Papadimitriou ao explicar os retos de Logicomix.
Desde Russell a Gödel pasando por Cantor, a tolemia foi unha constante na vida de moitos dos homes que dedicaron as súas vidas a esta disciplina. Logicomix describe esta dualidade entre razón e tolemia, que finaliza cun Hitler derrotado pola lóxica de Alan Turing aplicada ao descifrado de códigos.
A divulgación científica mediante viñetas será un éxito, mentres existan obras de calidade e autores preocupados pola comunicación da ciencia e a rigorosidade das súas obras. Cómics como estes poden popularizar o xénero e achegar máis a ciencia ao público.
Científicos de ficción…
En marzo 1923, mentres Einstein paseaba polas rúas de Madrid, Barcelona e Zaragoza, púxose á venda a primeira entrega dos inventos do TBO, onde se narrarían enxeños en grao sumo estrafalarios, parecidos aos que crearía o profesor Bacterio para a T.I.A. anos despois nas páxinas de Mortadelo e Filemón.
Moitos superheroes esconden a un científico trala máscara, e os experimentos xogaron un papel importante no seu nacemento e aventuras, como é o caso de Peter Parker, que se convertería en Spiderman tras sufrir a picadura dunha araña fuxida dun laboratorio e tamén nun brillante investigador.
O propio Hergé creou a un dos xenios tolos máis carismáticos cando no tesouro de Rakham o Vermello (1943) fixo a súa aparición o profesor Silvestre Tornasol, tan despistado como xordo, e viva imaxe dun amigo de Hergé, o científico Auguste Piccard.
…e xenios reais entre viñetas
Onde está realmente o planeta de orixe de Superman, Krypton? É unha pregunta que ninguén lograra responder nos 75 anos de historia do superheroe. Por sorte para Clark Kent, o astrofísico e divulgador Neil deGrasse Tyson – que non tivo bastante con aparecer en The Big Bang Theory – está disposto a axudar ao kryptoniano a atopar o seu planeta. “Non faría o mesmo por Aquaman”, declarou Tyson.
Malia que Krypton foi destruído cando Kal-O – o nome de pila do superheroe – era só un bebé, a enorme distancia que o separa do noso planeta xogará unha mala pasada ao pobre Clark, tal e como se poderá ver no número 14 de Action Comics, que se publicará en xuño en España, no que, ademais, saberemos a idade exacta de Superman.
O paso de Tyson por Superman será breve, pero outros científicos han ter aventuras máis longas nos cómics. É o caso do mismísimo Albert Einstein, que será un dos protagonistas dos proxectos Manhattan, a nova e exitosa serie de Image cuxo primeiro tomo ponse á venda este mes en España.
Nesta colección, o proxecto Manhattan “que permitiu o desenvolvemento da bomba atómica” non é máis que unha tapadeira para que as mentes máis brillantes desenvolvan toda unha serie de aloucados experimentos. Robert Oppenheimer e Richard Feynman serán algúns dos científicos que paseen polas súas páxinas.
Por outra banda Atomic Robo, serie nomeada a varios premios Eisner, conta as aventuras dun robot con gran sentido do humor, creado por Nikola Tesla e que xunto ao divulgador Carl Sagan, á “pantasma” de Alan Turing e ata a Stephen Hawking, enfróntase a situacións en grao sumo surrealistas.
FONTE: SINC
