A bóla de cristal, de cuxa estrea se cumpren 30 anos, introduciu no acervo cultural dos espectadores multitude de términos e ideas tecnolóxicas e científicas. Falamos coa súa creadora, Lolo Rico, quen familiarizou a toda unha xeración de mozas con amperios, culombios, ánodos, cátodos e faradios os sábados pola mañá.
Autor: Antonio Villareal / SINC
No seu piso do centro de San Sebastián, a creadora e directora do programa, case octoxenaria, avanza amodo cara ao teléfono evitando perturbar o soño de Selva, a súa cadela, e atravesa andeis e andeis de libros, uns 7.000 segundo os seus cálculos, moitos deles infantís. En días como este, que se repiten cada cinco ou dez anos, Rico pregúntase, entre abrumada e afagada, como pode a xente, especialmente a máis nova, recordar a súa obra, un programa de televisión que non se volveu emitir desde hai 26 anos.
A bóla de cristal non era un programa para nenos, tampouco era musical nin, en rigor, un programa de divulgación científica. Pero a súa espiral de creatividade axudou a introducir, os sábados pola mañá, moitos conceptos científicos e tecnolóxicos nas salas de estar, familiarizando a toda unha xeración de mozas con amperios, culombios, ánodos, cátodos, faradios e demais misterios da electrónica.
Estes conceptos servían de fío condutor para a linguaxe dos “electroduendes” porque a ciencia sempre estivo na cabeza de Rico e de colaboradores como o matemático Carlo Frabetti, guionista da bóla de cristal que desenvolveu unha frutífera carreira como divulgador científico. “Entendía máis que nós”, di Rico a Sinc, “pero todos tiñamos unha curiosidade e unha sensibilidade moi grandes cara á técnica, xa se vía que aquilo tiña moito empuxe, forza e futuro”.
Nun caderno que hoxe se aloxa no centro Koldo Mitxelena da capital guipuscoana, Rico foi deseñando a aqueles “duendes” da electrónica, “non físicamente, porque diso encargouse Miguel Ángel Pacheco, senón o que ían significar; cada un representaba un fragmento técnico do medio televisivo”. Así naceron, ademais de “Avería” e a “Bruja Truca”, a “Hada Vídeo”, “Maese Cámara” e “Maese Sonoro”.
Educar na crítica
Como coa filosofía, a música ou a poesía, coa ciencia e a tecnoloxía non houbo unha intención tan expresa “de que os mozos se enganchasen. Pero como cos múltiples temas que tratamos na bóla de cristal si houbo unha intención de interesar”, di Rico. “Queriamos abrir camiños, e un deses camiños era, sen dúbida, a tecnografía”.
Fronte a tempos como estes, nos que a tecnoloxía enxálzase, os gadgets necesítanse e os programas anúncianse como imprescindibles, na bóla de cristal, malia á súa fama de transgresora e irreverente, apostábase pola moderación. Nun momento dado da emisión producíase un fundido a negro con ocasionais escintileos e unha voz feminina anunciaba: “Tes 15 segundos para imaxinar. Se non se che ocorreu nada, se cadra deberías ver menos a tele”, recorda Rico.
Lectora de Michio Kaku
De volta a 2014, e tras moito buscar de libraría en libraría por Donostia, a outrora directora da bóla de cristal conseguiu adquirir á fin un exemplar de Camiños de bosque, de Martin Heidegger.
Nunha mesa xunto á fiestra amoréanse outros volumes de R.L. Stevenson, Herman Melville e Arthur Conan Doyle, autores aos que volveu visitar logo de moitos anos.
Pero no seu menú tamén hai lugar para a ciencia, especialmente a física.
“Interésame moito, unha barbaridade”, recoñece Rico. “A física cuántica paréceme algo verdadeiramente verosímil e, ao mesmo tempo, misteriosa: os universos paralelos, a posibilidade de ser un mesmo e estar en dous sitios diferentes, a teoría de cordas…”.
Na pila de lectura da súa mesa asoman a unha beira un libro do físico teórico Michio Kaku e O enigma cuántico: encontros entre a física e a conciencia, escrito por Bruce Rosenblum e Fred Kuttner.
“Coñezo bastante ben a Edison, Einstein, Asimov, as teorías de Hawking sobre o tempo…”, di Rico. “Ao saber algo de física cuántica, outros autores que me gustan moito, como Murakami, xa non me parecen tan raros nin disparatados”.
Hai pouco máis de tres décadas, Lolo Rico dirixía en Radio Televisión Española o programa infantil “La cometa blanca”, que acabou sendo un ensaio xeral para o que viría despois.
“Como era bastante vangardista e gustara moito en Cannes, visto que un programa non tiña por que ser infantil no sentido convencional da palabra para ter éxito, decidiron darme a oportunidade de facer A bóla de cristal”, recorda Rico.
Alaska, Auserón, Veneno, Loquillo, Reyes e Carbonell
“Creo que fun a primeira directora dun programa en España, pero a min dábame exactamente igual ser a primeira ou a quinta, fixen o que fixen”. E, xunto a ela, un equipo formado por Alaska, Santiago Auserón, Kiko Veneno, Loquillo, Pedro Reyes e Pablo Carbonell, por aquel entón “célebres para minorías”, di Rico.
“A eles funos atopando e chamándoos para traballar no programa, e se A bóla de cristal tivo algo importante, se o meu labor como directora tivo algún mérito e xustifica que os espectadores de entón me aprecien, se fun unha boa directora, foi por ter atopado un equipo fantástico, xente nova e dunha gran valía”, recorda. Para estas estrelas en cernes do pop e o rock, participar nun programa a priori xuvenil “non significaba renunciar a nada”, di Rico, “porque lle falaban aos seus, ao seu público”.
A bóla de cristal aguantou os sábados pola mañá na grella durante catro anos, de 1984 a 1988, alternando guiñois galvanoplásticos con actuacións de Eskorbuto ou entrevistas da propia Rico, ganso en man, a personaxes como Pedro J. Ramírez, Fernando Savater e Marcelino Camacho. Ata que un día, unha pinga colmou o vaso e o programa acabou de súbito. A historia é coñecida.
O espazo que empezou catalogado como infantil virou cada vez máis cara á crítica social enarborando unha especie de marxismo humorístico, a través de cuxo filtro pasaban temas como a revolución industrial ou a contaminación da Antártida, pero tamén as políticas de Ronald Reagan, Margaret Thatcher ou o entón presidente Felipe González.
Sen tolerancia á censura
A finais de 1987, e tras varios toques de atención por parte do ente, “cortáronnos sen permiso un programa por un spot de colexio público contra colexio privado. O programa estaba claramente a favor do colexio público. Dixéronme que o cortase, eu pedín que mo desen por escrito, non o fixeron e marcheime sen cortar”, rememora Rico.
“Sempre visionaba o programa os venres pola tarde nunha cabina de Prado del Rey antes de que os espectadores o visen na casa o sábado, para asegurarme de que todo estaba ben. Pero ese día decidín velo na casa conforme se ía emitindo, e comprobei que cortaran ese anaquiño, coa miña negativa e sen a miña autorización”.
A directora da bóla tívoo claro: “Ao día seguinte fun e dimitín. Entendín que se admitía que me censurasen, tamén estaban censurando o equipo, e non estaba disposta a converterme en censora da miña propia xente”.
Rico conserva a mesma voz raída que hai 30 anos, voz que se volve máis crebadiza ao recordar o día que lle ofreceron A bóla de cristal.
“Foi o máis feliz da miña vida”, conta. “Naquel momento, algúns dixéronme ‘onde vas, Lolo, cun programa tan longo os sábados pola mañá?’ ‘Como o vas facer?’ “, e entón eu respondinlles: “Soa non podo, con amigos si”.
