Diante do incremento das evidencias, os científicos reclámanlle medidas ás administracións
Un número crecente de investigacións demostran que o aire contaminado é tóxico para o cerebro dos nenos e nenas e lastra o desenvolvemento cognitivo. Os expertos reclaman medidas para protexer colexios e zonas infantís, algo que as metrópoles máis grandes como Madrid e Barcelona aínda non contemplan malia iniciaren ambiciosos plans anticontaminación.
Respirar aire contaminado causa e agrava enfermidades respiratorias e cardiovasculares. A Axencia Europea do Medio Ambiente ( EEA) atribúelle á contaminación a morte prematura de 30.000 persoas en España. O efecto sobre o cerebro de fetos e nenos aínda non se traduce en números nun informe e coñécese desde hai menos tempo. Pero as evidencias son contundentes.
Como adoita ocorrer nos estudos sobre a influencia do ambiente no organismo –xa sexa o nexo entre tabaquismo e cancro ou entre dieta e enfermidade cardiovascular–, é complexo demostrar unha relación causa-efecto entre o fume do tráfico e a retardación da aprendizaxe en nenos. Pero os estudos observacionais mostran unha correlación tan clara e abundante que os expertos non dubidan en apelar ao principio de precaución.
Os nenos das zonas con maior contaminación poderían estar nunha situación de desvantaxe
Durante a primeira década do século XXI empezaron a acumularse evidencias do que dous expertos en saúde ambiental, Phillipe Grandjean e Philip Landrigan, describiron en 2014 en The Lancet Neurology como unha “pandemia de neurotoxicidade” en nenos. Ambos os dous médicos detectaban un “aumento na incidencia de autismo, trastorno por déficit de atención e hiperactividade, dislexia e outros problemas cognitivos”, e atribuíano a un conxunto de coñecidos neurotóxicos, como o chumbo, o metilmercurio ou o tolueno. Pero tamén advertían da posible existencia de máis compostos daniños para o desenvolvemento do cerebro, aínda sen identificar. Varios indicios apuntaban a que polo menos parte deles poderían proceder do tráfico.
Un traballo de 2008 achaba inflamación no cerebro de nenos e cans en Cidade de México, e culpaba á alta contaminación. Efectos similares observáronse pouco despois en ratas expostas a tubos de escape de motores diésel. As partículas xeradas polos motores, en especial os diésel, son tan pequenas que poderían pasar dos pulmóns ao sangue e chegar ao cerebro, xerando inflamación. En 2010, un grupo de investigadores liderados por Jordi Sunyer, do CREAL –hoxe ISglobal–, en Barcelona, decidiron buscar un posible vínculo entre contaminación do tráfico e aprendizaxe infantil. O seu proxecto BREATHE foi financiado con case 2,5 millóns de euros do Consello Europeo de Investigación (ERC). “Postulamos que a contaminación do tráfico, en particular as partículas ultrafinas (…), obstaculiza o desenvolvemento cerebral”, explicaron os investigadores.
Axiña esa hipótese de partida viuse apoiada. Un traballo publicado en 2015 en PLOS Medicine mostraba que o desenvolvemento cognitivo dos nenos que van ao colexio en zonas de alta contaminación é máis lento. Nun ano os escolares expostos a pouca polución melloraron un 11,5% a súa memoria de traballo, mentres que nos colexios con aire de peor calidade a mellora foi de só un 7,4%. O estudo consistiu en medir durante un ano habilidades cognitivas de 2.715 nenos de 7 a 10 anos de 39 colexios de Barcelona, descartando no posible o efecto de factores que se sabe que inflúen no desenvolvemento, como a clase social. “A deterioración das funcións cognitivas ten consecuencias para o rendemento escolar”, dixo Sunyer en 2015. “Os nenos das zonas con maior contaminación poderían estar nunha situación de desvantaxe”.
Os máis vulnerables
Outros resultados de BREATHE foron na mesma liña. Os investigadores estudaron tamén, ao longo dun ano, a relación entre niveis de contaminación dentro e fóra das aulas e a capacidade de atención dos nenos e nenas. “Os incrementos nos niveis ambientais procedentes do tráfico asociáronse a unha diminución en todos os procesos de atención nas aulas”, explicaron os autores en 2017 na revista Epidemiology.
Os días de máis polución os nenos mostraron “un atraso equivalente a máis dun mes na mellora natural da velocidade de resposta” esperable pola idade. “É unha evidencia máis da necesidade de evitar a contaminación atmosférica na contorna dos centros escolares, e especialmente a dos vehículos diésel”, declarou Sunyer.
O efecto da contaminación sobre os nenos é importante porque o seu cerebro está en pleno desenvolvemento. Tamén o dos fetos. Varios estudos en Europa e Estados Unidos mostran que cando as embarazadas respiran aire contaminado, os seus fillos reséntense.
Entre 1998 e 2006 un grupo liderado por Frederica Perera, hoxe directora do Centro de Saúde Ambiental Infantil da Universidade de Columbia (Nova York, EUA), recrutou 720 embarazadas residentes en barrios de baixos ingresos en Nova York, como Harlem ou South Bronx. Delas, 665 levaron durante 48 horas unha mochila con equipos de medición para un tipo de contaminantes chamados hidrocarburos aromáticos policíclicos (PAH), que se emiten ao queimar combustibles fósiles e que, segundo mostraron estudos en animais, son neurotóxicos que atravesan a placenta e poden causar inflamación, tensión oxidativa e lesións vasculares no cerebro do feto.
Os traballos con esta cohorte de parellas nai-fillo empezaron a publicarse hai uns quince anos e mostran que a maior exposición a PAH das nais, peor desenvolvemento neurolóxico dos fillos. Os nenos que respiraron máis PAH obtiveron peores puntuacións en test de intelixencia xeral e verbal, e teñen máis risco de sufrir ansiedade, depresión e déficit de atención.
A necesidade de aplicar o principio de precaución
En 2012 o grupo de Perera fixo escáneres cerebrais a 40 nenos do grupo. Os resultados, publicados en JAMA Psychiatry en 2015, revelan alteracións morfolóxicas nos cerebros dos nenos con maior exposición, en concreto menos substancia branca –a que forman os xóns das neuronas– no hemisferio cerebral esquerdo. Este trazo “asociouse cun procesado máis lento da información durante as probas de intelixencia” e con problemas de comportamento.
En España existe o Proxecto INMA-Infancia e Medio Ambiente, un grupo dunhas 4.000 parellas nai-fillo recrutadas entre 1997 e 2008 en sete rexións españolas. Hai uns anos investigadores de ISGlobal coordinados por Mònica Guxens empezaron a analizar a relación entre exposición a dióxido de nitróxeno –uno dos principais contaminantes do tráfico– e capacidade de atención en nenos da cohorte INMA.
Unha publicación o ano pasado en Environment International revela que as exposicións altas relaciónanse “cun atraso na capacidade de nenos e sobre todo de nenas”. Guxens declarou: “Descoñécese aínda o impacto clínico desta falta de atención, pero podería ter implicacións para toda a poboación debido á ubicuidade da exposición”.
Os resultados de distintos grupos de investigación en distintos sitios conflúen. Un artigo de revisión publicado en 2015 en Endocrinology mostra “un aumento exponencial” deste tipo de estudos na última década, con resultados que ofrecen “evidencias suficientes” de que a exposición pre e posnatal sobre todo a PAH, partículas moi pequenas e óxidos de nitróxeno incide negativamente sobre a intelixencia global e a capacidade de atención, e aumenta o risco de sufrir trastornos do espectro autista. Este efecto “non pode ser ignorado: debe aplicarse o principio de precaución para protexer aos nenos”, conclúen os autores.
Ao cole, mellor a pé
Malia as advertencias, os atascos ao redor dos colexios ás horas de entrada e saída son cotiáns nas cidades. A mensaxe tarda en calar. Só na cidadanía, ou tamén entre os políticos?
Xavier Querol, do Instituto de Diagnóstico Ambiental e Estudos da Auga ( IDAEA) do CSIC, en Barcelona, leva décadas non só investigando a calidade do aire –é un dos autores en BREATHE– senón tamén asesorando a responsables políticos. Asegura que, en canto a coñecemento do problema, España está á altura dos países da súa contorna. Na toma de medidas, en cambio, “fomos máis lentos”.
Ángeles Cristóbal, subdirectora Xeral de Sustentabilidade do Concello de Madrid, non quita un chisco de importancia ás evidencias científicas. A cidade está a poñer en marcha o chamado Plan A, que engloba as medidas máis drásticas nunca tomadas en Madrid para mellorar a calidade do aire. O Plan para restrinxir o acceso dos vehículos a unha ampla zona central da cidade; bonifica aos máis ‘limpos’; potencia o transporte público e renova a súa frota con vehículos de baixas emisións. Crese que así se reducirá ata un 30% as emisións de óxidos de nitróxeno, o contaminante que sistematicamente superaba os límites en Madrid. “Mellorará a calidade do aire de toda a cidade”, di Cristóbal. Aínda que aínda non hai nada previsto especificamente para os colexios.
